حضرت محمد (ص) سواد داشت یا نه؟
درجواب به این پرسش باید دوبازه زمانی را مد نظر قرار داد:
1- قبل از بعثت
بی تردید پیامبر قبل از بعثت سواد خواندن و نوشتن را نداشت.
آیات(1) و روایات(2) بر این مطلب دلالت دارند. شهید مطهری می نویسد: قطعی و مسلّم و مورد اتفاق علمای مسلمان و غیر آنها است که ایشان قبل از رسالت کوچکترین آشنایی با خواندن و نوشتن نداشته است.(3)
درست است که خواندن و نوشتن برای هر انسانی کمال محسوب می شود، ولی گاهی وضعی پیش می آید که نخواندن و نوشتن کمال است. این مطلب در مورد پیامبران مخصوصاً خاتم انبیا(ص) کاملاً صدق می کند، چه این که اگر دانشمندی درس خوانده، و فیلسوفی آگاه و پر مطالعه ادعای نبوت کند و کتابی ارائه دهد، به عنوان کتاب آسمانی، در چنین وضعی ممکن است وسوسه و تردیدهایی پیش بیآید که این کتاب و مکتب مولود اندیشههای او است یا از جایی آموخته است، ولی اگر از میان یک قوم عقب افتاده، انسانی که هرگز استادی را درک نکرده و کتابی نخوانده و ننوشته است، برخیزد و کتابی به عظمت عالم هستی، با محتوای بسیار عالی ارائه دهد، می توان درک نمود تراوش فکر او نیست، بلکه وحی آسمانی و تعلیم الهی است.(4) یکی از معجزات پیامبر همین است که در حال امّی بودن قرآن را آورده است.
2- بعد از بعثت
اندیشمندان اسلامی در خصوص بی سواد و با سواد بودن پیامبر(ص) بعد از رسالت اختلاف نظر دارند.
بعضی باور دارند که حضرت در دوران رسالت هم می خوانده و هم می نوشته است. برخی مانند سید مرتضی از طرفداران این نظریه است.(5) طرفداران این رویکرد قایل شدهاند چگونه ممکن است آورنده وحی - که همه چیز را می آموخته است - خواندن و نوشتن را نیاموخته باشد؟!(6)
برخی عقیده دارند که پیامبر بعد از رسالت می خواند، ولی نمینوشت.(7)
بعضی احتمال دادهاند حضرت بعد از رسالت نه می خوانده و نه می نوشته است. البته این احتمال ضعیف بوده و فاقد دلیل معتبر می باشد.
حقیقت امر آن است که احتمال اوّل و دوّم قابل قبول بوده و شواهد و قرائن آنها را تأیید می کند. شاید بتوان دو نظر را به این نحو جمع کرد که پیامبر خواندن و نوشتن می دانست، اما چیزی ننوشت.
بر اساس هر دو دیدگاه، پیامبر بعد از رسالت بی سواد نبوده، تا بین بی سواد بودن پیامبر(ص) و اهمیت دانش از دیدگاه اسلام تضاد ایجاد گردد؛ مضافاً بر این که کسب علم اختصاص به مدرسه رفتن ندارد، بلکه بعضی از علوم وجود دارند که به عدهای خاص اعطا می شود. مانند علم غیب. پیامبر اسلام از این علم برخوردار بود.
دانش امامان
در خصوص این که ائمه(ع) بی سواد بودن یا نه، باید گفت: بیتردید آنان از آغاز کودکی به یادگیری می پرداختند و خواندن و نوشتن را می آموختند.
امام علی(ع) کاتب وحی بود. برخی از ائمه(ع) حوزه تعلیماتی داشته و به تدوین معارف اسلامی پرداختند.
پی نوشتها:
1. سوره عنکبوت (29) آیه 48؛ پیام قرآن، ج 8، ص 61؛ منشور جاوید، ج 6، ص 40
2. بحارالانوار، ج 16، ص 119.
3. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 208.
4. تفسیر نمونه، ج 26، ص 306.
5. بحارالانوار، ج 16، ص 135.
6. مرتضی مطهری، همان، ص 212
7. بحارالانوار، ج 16، ص 133