چگونگی برخورد اسلام با مساله برده داری
اسلام تمام افراد بشر را از یک پدر و مادر می داند و هیچ امتیازی برای رنگ ،ثروت ،مقام ،قبیله نژاد و ... قائل نمی شود . اسلام تنها امتیاز را تقوا می داند و گرامیترین مردمان را پرهیزکارترین انان می داند اسلام مردم را مانند دانه های شانه برابر می داند الناس کلهم سواء کاسنان المشط (مردم مانند دانه های شانه برابرند ) در نگاه اسلام نابودی ملتها و اقوام مختلف ،ناشی از عدم مساوات انان در برابر قانون حق و اجرا نشدن انم در سطح جامعه است . این رویکرد بر خلاف نظر ارسطو است که می خواهد ثابت کند ،غلام و برده فطرتا وجود داشته و وجود خواهد داشت .به عبارت دیگر بردگی را نزد عدهای فطری نمی داند و می گوید خداوند عده ای از مردم را افرید تا برده و غلام دیگران باشند (روح القوانین ترجمه علی اکبر مهتدی ص 415)
اسلام بردگی را بهیچ وجه فطری نمی داند و اعتقاد ندارد که خداوند دو نوع انسان افریده است اسلام بر خلاف اعتقاد مردم یونان باستان و عربستان در حق بردگان –مبنی بر اینکه انان هیچ گونه حقوق اجتماعی ندارند – ضمن احترام به شخصیت ایشان انان را در صف بقیه مردم شمرده و برای انان حقوق متناسب وضع کرده است اگر احیانا در حقوق انان اختلاف ناچیزی دیده می شود به جهت مصلحت خود بردگان و رعایت مصالح اجتماع می باشد و هیچ گونه تحقیر و توهینی در ان منظور نبوده است در این زمینه می توان به مسلمان شدن بردگان و کنیزان استناد کرد چرا که اگر توهینی به خود در این دین می دیدند با وجود اذیتهای مشرکان مسلمان نمی شدند بلکه انها دین اسلام را دین ازادی و برابری بین انسانها یافته بودند و به همین دلیل به این دین عشق می ورزیدند
اسلام بر خلاف روشهای ظالمانه و غیر انسانی بسیاری از نقاط جهان ،شالوده یک روش عادلانه را پی ریزی کرد و در مجموع شرایطی برای بردگان فراهم ساخت که انان به مقامات و درجات مهم علمی و سیاسی در جامعه اسلامی دست یافتند حتی حکومت ممالیک مدت ها بر بسیاری از نقاط کشورهای اسلامی پدیدار شد در حقیقت اسلام با فراهم نمودن شرایط انسانی و عاطفی برای زندگی بردگان انان را از سراسر دنیا مشتاق پیوستن به جامعه اسلامی نمود و انان در بازگشت به وطن خود همراه با ازادی مبلغ و مروج دین اسلام شدند .اسلام راه برده شدن افراد ازاد را گشود . به یقین یکی از عوامل دگرگونی نظام بردگی در جهان نقش اسلام در این زمینه بوده است کنیزان نیز در مشمول این قاعده بودند . انان که در جنگ با مسلمان اسیر می شدند و یا به صورت کالای تجاری وارد ممالک اسلامی می شدند با فرهنگ اسلامی و مزایای نجات بخش ان اشنا شده و همانند دیگر مردم در جامعه اسلامی زندگی می کردند مالکیت کنیز شبیه عقد ازدواج بود و موجب محرمیت به مالک می گردید کفتنی است که مادر برخی از ائمه (ع) نیز کنیز بوده اند
الغای یکباره بردگی به طور کامل در ان زمان ممکن نبود منتسیکو درباره رها ساختن دسته جمعی بردگان در یک زمان چنبن می نویسد : (ازاد کردن عده بی شماری از غلامان به وسیله وضع یک قانون مخصوص ،صلاح نیست زیزا موجب اختلال نظام اقتصادی جامعه می گردد و حتی معایب اجتماعی و سیاسی دارد برای مثال در ولسینی چون غلامان ازاد شده حق رای دادن در انتخابات را پیدا کرده بودند حائز اکثریت گردیده و قانونی وضع کردند که به موجب ان هر کس از افراد ازاد عروسی کند ،یکی از غلامان ازاد شده باید در شب اول عروسی با دختر تازه عروس بخوابد و شب دوم او را تسلیم داماد کند .بنابرین ازاد سازی غلامان باید تدریجی و همراه با فرهنگ سازی های لازم و مناسب باشد برای مثال قانون گذار ممکن است اجازه دهد غلامان از عواید کارهایشان خود را از ارباب خویش خریداری نموده .و یا دوره غلامی را محدود کنند ) (منتسیکو ،روح القوانین ،ص 428 تهران ،امیر کبیر ،چ هفتم ) به این کار مکاتبه گفته می شود که قرنها قبل از منتسیکو در قوانین اسلامی وضع شده است
اکنون این سوال پیش می اید که با ان همه توجه اسلام نسبت به فلامان و ازادی انان ،چرا اسلام یکباره بردگی را لغو نکرد و راهای برده داری را از بین نبرد ؟ در پاسخ به این مساله باید به چند نکته اساسی توجه کرد
الغای بردگی
الغای بردگی به طور کامل در ان زمان میسر نبود زیرا :
الف )نظام اقتصادی مردم ان روز به هم می خورد و زندگی از هم می پاشید از این جهت اسلام راه دیگری را پیش گرفت که در ضمن ان بردگی به تدریج از بین می رفت. بدون انکه نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه از بین برود از این رو در مرحله نخست همگان را ترغیب به کار و کوشش و دوری از تنبلی ؟،بی کاری و عیاشی نمود تا جامعه از وضعیت سابق که همه کارها بر دوش بردگان بود فاصله گیرد سپس راهای زیادی برای رهایی بردگان قرار داد تا بتدریج هم بردگی لغو گردد و هم مردم به زندگی فعال و دور از عیاشی عادت کنند .
ب) گوستالیون می گوید :از انجایی که بردگان از دیر زمان تحت رقیت زیست کرده و در اثر زندگی طفیلی خود بی تجربه و بی استعداد با امدهاند از این جهت اگر اسلام همه انها را یکباره از قید بردگی ازاد می ساخت ممکن بود در اثر نداشتن تجربه کافی و لیاقت قادر به تشکیل زندگی مستقل و اداره ام نباشند . در نتیجه مانند غلامان قدیم امریکا که بعد از ازاد شدن بر اثر علت یاد شده به کلی نیست و نابود شده اند از بین می رفتند (گوستاولین ،تمدن اسلام و عرب ص 482) از این رو اسلام در عین انکه برای خلاصی بردگان ،فکری اساسی و برنامه کاملی تنظیم کرده از امور یاد شده غفلت نورزیده است
ج)امکانات حکومت تازه تاسیس ان زمان به اندازه ای نبود که اسیران جنگی را در اماکن خاصی نگهداری کند مارسل بوازار در این باره می نویسد (اسلام به خاطر تامین جانی و جلوگیری از تجاوز به اسیران جنگی انها را طبق ضوابطی در قبایل عرب به عن.ان برده یا کنیز تقسیم می کرده ولی به تدریج انان را از تمام حقوق شهروندان مسلمان بهرمند می کرده است )(مارسل بوازار ،اسلام و حقوق بشر،ترجمه دکتر محسن مویدی )( دفتر نشر فرهنگ اسلامی) ص 49
د) در جنگهایی که بین مسلمانان و غیر مسلمین وجود داشت کافران ،اسیران مسلمانان را برده می ساختند و اسلام ناچار به مقابله به مثل بوده و اگر می خواست غیر از این عمل کند نیرو و هزینه سنگین لازم برای نگه داری اسیران و جلوگیری از قیام و شورش انان را نداشت و نمی توانست مانع فرار و پیوستن انها به جبهه دشمن شود از طرف دیگر برده شدن مسلمانان زمینه تضعیف روحی مسلمین و جنگ روانی کافران را فراهم می کرد
ه) منتسیکو درباره رها ساختن دسته جمعی بردگان در یک زمان چنبن می نویسد : (ازاد کردن عده بی شماری از غلامان به وسیله وضع یک قانون مخصوص ،صلاح نیست زیزا موجب اختلال نظام اقتصادی جامعه می گردد و حتی معایب اجتماعی و سیاسی دارد برای مثال در ولسینی چون غلامان ازاد شده حق رای دادن در انتخابات را پیدا کرده بودند حائز اکثریت گردیده و قانونی وضع کردند که به موجب ان هر کس از افراد ازاد عروسی کند ،یکی از غلامان ازاد شده باید در شب اول عروسی با دختر تازه عروس بخوابد و شب دوم او را تسلیم داماد کند .بنابرین ازاد سازی غلامان باید تدریجی و همراه با فرهنگ سازی های لازم و مناسب باشد برای مثال قانون گذار ممکن است اجازه دهد غلامان از عواید کارهایشان خود را از ارباب خویش خریداری نموده .و یا دوره غلامی را محدود کنند ) (منتسیکو ،روح القوانین ،ص 428 تهران ،امیر کبیر ،چ هفتم ) به این کار مکاتبه گفته می شود که قرنها قبل از منتسیکو در قوانین اسلامی وضع شده است
چگونگی پیشتازی اسلام در منع بردگی
اسلام تمام را ه هایی را که برده یا کنیز ساختن دیگران در دوره های گذشته رواج داشت (به جز جنگ )نا مشروع دانست برخی از این راهها عبارت بودند از :
1)یورش ناگهانی به منظور گرفتن اسیر و بنده
2)در مواردی که مدیون از پرداخت دین خود عاجز بود صاحب دین او را در عوض ان برده خود می ساخت
3)فروختن افراد ازاد یا فرزندان خود بدیگران
اسلام هیچ راهی برای برده یا کنیز ساری افراد جایز نمی داند جز انکه شخص کافر در شرایط جنگی علیه اسلام و مسلمین به اسارت در اید از طرفق دیگر این مساله هم تابع شرایط زمان و مکان و با صلاحدید پیشوای مسلمین است و اگر او برده یا کنیز ساختن اسیران جنگی را مصلحت ندانست می تواند وجهی به عنوان فدیه بگیرد و ازادشان کند . یا انان را مورد عفو قرار دهد
بنابراین تنها عاملی که در اسلام مجوز گرفتن بنده و کنیز است اسارت در جنگ است اسلام کشتن اسیر را در اسارت روا ندانسته لیکن باید دایره فعالیت و ازادی چنین افرادی که از ازادی خود سوئاستفاده نموده و در نبرد علیه دین خدا و مومنان شرکت کردهاند به گونه ای محدود شود در عین حال اموزه های بسیاری در اسلام برای رهایی انان وجود دارد که به برخی از انها در قسمت راههای ازادی بردگان اشاره خواهم کرد
حقوق بردگان
اسلام روابط برده و برده داری را بگونه ای کاملا انسانی و عادلانه در اورد و راه هر گونه ظلم و بیداد گری در این روابط را مسدود ساخت پیامبر اسلام روزی مردی را سوار بر مرکبش دید که غلامش در پشت سر او پیاده حرکت می کرد ان حضرت فرمود (غلامت را هم سوار کن او برادر توست و روح او مثل روح تو )
راههای ازادی بردگان
1)ازادی بردگان و کنیزان را از عبادات بزرگ قرار داد . پیشوایان اسلام نیز در عمل به این عبادت ،اهتمام والایی داشتند .به عنوان نمونه امام سجاد 0ع) در طول حیات شریف خود حدود یکصد هزار برده را خرید و ازاد ساخت (حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع) ص 280 انتشارات انصاریان قم چاپ اول ص 280 ) قابل توجه اقای ناصر نصر ادرس رو به این شکل باید بدی و الا گفته هات به علت عدم امکان مراجعه ارزش ندارد
2) کفاره واجب برخی از گناهان را ازادی برده قرار داد
3)خرید و فروش ام ولد را منع کرد این مساله خود به خود موجب ازادی کنیزانی می شد که از طریق ارباب خود صاحب فرزند می شدند
4)مالکیت فرزند بر پدر و مادر را منع کرد این مساله نیز منتهی به ازاد سازی ام ولد می شد
5)به بردگان حق کتابت و قرارداد با صاحبان خویش داد تا بتوانند با کار و تلاش به ازاد سازی خویش بپردازند یا مدت بردگی یا گستره ان را محدود سازند این مساله باعث می شد که بردگان با اراده و عزم خویش در جست و جوی ازادی بر امده و در راه ان بکوشند و سپس از ثمرات ان به خوبی بهره گیرند
6)در یکی از جنگها پیامبر (ص) با اسیران برده شرط کرد که هر کس ده مسلمان را سواد بیاموزد ازاد خواهد شد
تحلیل مارسل بوازار در رابطه با مساله بردگی در اسلام
مارسل بوازار می نویسد دیگر از تعالیمی که قران کریم در مسائل مربوط به برده و کنیز داده و نشانه خصلت انسان دوستی اسلام است ،تشویق مسلمانان به ازاد ساختن برده و گماشتن بردگان به کارهای متناسب با استعدا و مهارت او از ان جمله می باشد. در راه اجرای هر چه بهتر این برنامه انسانی اسلام کمک هزینه ای را از بیت المال اختصاص داده است بدین ترتیب که پرداختن وجوهی را به منظور بهبود شرایط زندگی و ازاد ساختن و به کار شایسته گماشتن بردگان بابت زکات پذیرفته است (سوره بقره ایه 177) مهم تر از همه اینها ازادی برده بنا به خواست او و پرداخت سرمایه لازم بدو و نیز زنا شویی با کنیزانی است که به ازدواج موافقت داشته اند(جهت احتراز از زنا و کامجویی به اجبار ) پافشاری اسلام در ازادی برده و پرداخت سرمایه ای برای کار تولیدی به او ،تنها ازادی ظاهری نباید تلقی شود این عمل ازادی اقتصادی او را نیز تضمین می کرد و از بهره کشی اینده او بوسیله پولدار یا متنفذ دیگری جلوگیری می نمود.
قوانین ازادی بردگان در امریکا ،کوچک ترین کمک مادی به برده اَزاد شده نمی کرد . غالبا به علت دشواری های اقتصادی و بیکاری ،بردگان سیاه پوست چندان از ازادی خود استقبال نکردند و پس از مدتی سر گردانی و بلا تکایفی و تیره روزی به سوی ارباب نخستین خود بازگشتند . در حالی که اسلام با روشن بینی ضمن مبارزه با بهره کشی و بیگاری انسانها جلوگیری از عدم تعادل اقتصادی جامعه را نیز پس از ازادی بردگان پیش بینی گرده است .توصیه به رفتار شایسته و نیکو کاری نسبت به پدر و مادر ،خویشاوندان ،یتیمان ،مستمندان ،همسایگان و در راه ماندگان ،خدمتکاران و بردگان را نیز در بر می گیرد (سوره نور ایه 39) در صدر اسلام –بویژه دوران حیات پیامبر (ص)-بردگان نه تنها ازاد می شدند بلکه از تعلیم و تربیت و مراقبتهایی نیز بهرمند می گردیدند ذکر موارد ،لازم به نظر نمی رسد تنها به داستان (زید) اشاره می شود که بردهای ازاد شده است وی به مقام صحابی پیامبر و کتابت حدیث رسید و فرزند او اسامه ، از فرماندهان بزرگ سپاه اسلام بود . بلال حبشی نیز به فرمانداری مدینه رسید . در ادوار بعد ،قطب الدین ایبیک ،%بردهای بوده که امپراتوری بزرگ اسلام را در سرزمین هندوستان بنیان نهاد (مارسل بوازار ،اسلام و حقوق بشر ،ترجمه دکتر محسن مویدی ،تهران ،دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1358 ،ص 49 )
یا حق